Πες μου, έχεις ποτέ νιώσει την ανάγκη να γεμίσεις το καρότσι σου στο σούπερ μάρκετ λες και έρχεται το τέλος του κόσμου; Να αγοράζεις πράγματα που ξέρεις ότι δεν χρειάζεσαι, αλλά «κάτι μέσα σου» σε πείθει ότι πρέπει να τα αποκτήσεις; Αν ναι, μην ανησυχείς, δεν είσαι μόνος. Αυτή η συμπεριφορά έχει όνομα: Panic buy ή αλλιώς αγορές πανικού. Είναι κάτι που όλοι λίγο-πολύ έχουμε ζήσει, ειδικά όταν βρισκόμαστε αντιμέτωποι με κρίσεις, είτε είναι πανδημίες, φυσικές καταστροφές, είτε οικονομικές αναταραχές.
Ας δούμε, λοιπόν, γιατί το κάνουμε και –κυρίως– πώς μπορούμε να το διαχειριστούμε.
Ο φόβος και η ανάγκη για έλεγχο
Όλα ξεκινούν από τον φόβο. Όταν συμβαίνει κάτι που μας αποσταθεροποιεί –μια κρίση, μια ξαφνική αλλαγή–, νιώθουμε ότι χάνουμε τον έλεγχο. Το μυαλό μας μπαίνει σε λειτουργία «επιβίωσης» και αρχίζει να μας στέλνει μηνύματα όπως: «Πρέπει να προετοιμαστείς! Τι θα κάνεις αν ξεμείνεις;». Αυτά τα μηνύματα ενεργοποιούν την ανάγκη μας να δράσουμε αμέσως. Και κάπως έτσι, καταλήγουμε να γεμίζουμε τα καρότσια μας με μακαρόνια, χαρτιά υγείας και ό,τι άλλο πιστεύουμε ότι θα μας «σώσει».
Είναι ενδιαφέρον πώς η πράξη του να αγοράζεις κάτι μπορεί να σε κάνει να νιώθεις καλύτερα. Λες και με κάθε αντικείμενο που βάζεις στο καλάθι, παίρνεις πίσω λίγο από τον χαμένο σου έλεγχο. Αλλά το πρόβλημα είναι ότι αυτό το συναίσθημα είναι προσωρινό.
Η επίδραση της «αγέλης»
Ξέρεις τι είναι ακόμα πιο ισχυρό από τον προσωπικό μας φόβο; Ο φόβος που δημιουργούν οι άλλοι γύρω μας. Έχεις παρατηρήσει πώς λειτουργεί η «αγέλη»; Αν δεις άλλους ανθρώπους να αδειάζουν τα ράφια, ξαφνικά νιώθεις ότι πρέπει να κάνεις το ίδιο. Ακόμα κι αν ξέρεις ότι δεν χρειάζεσαι 20 πακέτα ρύζι, σκέφτεσαι: «Αν δεν πάρω εγώ τώρα, ίσως δεν μείνει τίποτα για μένα αργότερα».
Εδώ έρχονται να παίξουν ρόλο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Εικόνες με άδεια ράφια ή ουρές στα καταστήματα ενισχύουν την αίσθηση πανικού. Κι έτσι, ένας φαύλος κύκλος ξεκινά: βλέπεις πανικό, νιώθεις πανικό, αγοράζεις υπερβολικά, και άλλοι βλέπουν εσένα να αγοράζεις, με αποτέλεσμα να κάνουν το ίδιο.
Η θεωρία της “σπανιότητας”
Ξέρεις πώς λένε ότι «ό,τι είναι σπάνιο, γίνεται πολύτιμο»; Αυτό ισχύει και στις αγορές πανικού. Όταν αντιλαμβανόμαστε κάτι ως περιορισμένο –πραγματικά ή όχι–, το μυαλό μας αρχίζει να το θέλει περισσότερο. Είναι σαν να πιστεύουμε ότι το «λίγο» που υπάρχει είναι πιο σημαντικό από αυτό που ήδη έχουμε.
Αυτό εξηγεί γιατί, για παράδειγμα, στην αρχή της πανδημίας, το χαρτί υγείας έγινε το «ιερό δισκοπότηρο» των αγορών. Δεν ήταν μόνο πρακτική ανάγκη. Ήταν η ιδέα ότι, αν δεν πάρεις εσύ, θα το πάρει κάποιος άλλος, και μετά… τέλος!
Η παγίδα της παρορμητικότητας
Σε περιόδους έντονου στρες, ο εγκέφαλός μας δεν λειτουργεί πάντα λογικά. Αντί να σκεφτόμαστε ψύχραιμα, λειτουργούμε παρορμητικά. Είναι σαν να δίνει το συναισθηματικό μας μέρος εντολή: «Αγόρασε!», και το λογικό μέρος να σηκώνει τα χέρια ψηλά.
Δεν βοηθά, βέβαια, και το γεγονός ότι οι περισσότεροι από εμάς έχουμε μεγαλώσει με την πεποίθηση ότι «καλύτερα να είσαι προετοιμασμένος, παρά να μετανιώσεις». Έτσι, αγοράζουμε περισσότερο από ό,τι χρειαζόμαστε, απλώς για να νιώσουμε ασφαλείς.
Πώς να διαχειριστείς τις αγορές πανικού
Λοιπόν, πώς μπορούμε να ξεφύγουμε από αυτή την παγίδα;
1. Σκέψου πριν δράσεις: Πριν γεμίσεις το καρότσι σου, κάνε μια παύση και ρώτα τον εαυτό σου: «Το χρειάζομαι πραγματικά;».
2. Μην παρασύρεσαι από τους άλλους: Το γεγονός ότι όλοι αγοράζουν κάτι, δεν σημαίνει ότι πρέπει να το κάνεις κι εσύ. Εμπιστεύσου τη λογική σου.
3. Μείνε ενημερωμένος: Αντλείς τις πληροφορίες σου από αξιόπιστες πηγές; Σιγουρέψου ότι δεν πέφτεις θύμα φημών ή παραπληροφόρησης.
4. Μείωσε την έκθεση σου στον πανικό: Περιόρισε τον χρόνο που περνάς στα social media όταν βλέπεις ότι σε επηρεάζει αρνητικά.
Τι μπορούμε να μάθουμε από αυτό
Οι αγορές πανικού μας θυμίζουν πόσο ευάλωτοι είμαστε στον φόβο και την αβεβαιότητα. Αλλά μας δείχνουν επίσης τη δύναμη που έχουμε να ελέγξουμε τη συμπεριφορά μας.
Την επόμενη φορά που θα νιώσεις τον πανικό να σε κυριεύει, θυμήσου: το σημαντικό είναι να αγοράζεις με βάση τις πραγματικές σου ανάγκες, όχι τον φόβο. Γιατί, τελικά, αυτό που μας προστατεύει δεν είναι το γεμάτο καρότσι, αλλά η ψυχραιμία μας.
